اکوتوریسم چیست | هدف و انواع اکوتوریسم

بنا بر منابع معتبر، اکوتوریسم سفری مسئولانه به مقاصد طبیعت گردی است که با هدف حفاظت از محیط‌زیست و فرهنگ بومی، رشد اقتصاد جامعه محلی و ارتقای دانش افراد نسبت به این اهداف انجام می‌شود. اکوتوریسم دارای اهداف و اصول مشخصی است که تحقق آن‌ها در جامعه بین‌المللی و کشورهای در حال توسعه می‌تواند باعث رشد و شکوفایی آن جامعه و اقتصاد شهروندان آن شود. اگر می‌خواهید درباره معنی اکوتوریسم، انواع اکوتوریسم و تفاوت آن با طبیعت گردی و همچنین چالش‌های توسعه صنعت اکوتوریسم در ایران بیشتر بدانید، این مطلب را بخوانید. جامعه بین المللی اکوتوریسم (TIES) در جواب به سوال «اکوتوریسم چیست»، اینطور توضیح می‌دهد: «اکوتوریسم سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در عین حفاظت از محیط‌زیست و تامین رفاه مردم محلی، تربیت و آموزش کارکنان و مهمانان برای تحقق اهداف این نوع گردشگری را در بر می‌گیرد.» به همین ترتیب، وقتی به تعریف و معنی کلمه «اکوتوریسم» در منابع داخلی و خارجی مختلف نگاه می‌کنیم، با کلیدواژه‌هایی مانند گردشگری مسئولانه، حفاظت از محیط‌زیست، احترام به فرهنگ بومی منطقه و کمک به رشد اقتصادی جامعه روبه‌رو می‌شویم؛ عبارت‌هایی که هر یک از آن‌ها گوشه‌ای از معنی و هدف اکوتوریسم در صنعت گردشگری را توصیف می‌کند.

اکوتوریسم، در بسیاری از منابع و کتب ایرانی نیز با نام «بوم گردشگری»، «بوم گردی» یا «طبیعت گردی» معنا شده و گردشگران را به رعایت اصول زیر دعوت می‌کند:
● ایجاد آگاهی و احترام محیطی و فرهنگی
● ارائه تجربیات مثبت برای بازدیدکنندگان و میزبان
● ایجاد منافع مالی برای مردم محلی و صنایع خصوصی
● به‌حداقل‌رساندن اثرات فیزیکی، اجتماعی، رفتاری و روانی

هدف اصلی اکوتوریسم چیست؟

هدف اصلی اکوتوریسم در تعاریف و اصول آن نهفته است و آن، چیزی نیست جز «به حداقل رساندن تاثیرات منفی صنعت گردشگری بر محیط و تمرکز بر سه مقوله حفاظت، جوامع و توسعه پایدار از طریق سفر». در واقع، در جهانی که بسیاری از مقاصد گردشگری و جوامع محلی از زیان‌های گردشگری انبوه و ناپایدار آسیب می‌بینند، اکوتوریسم یک رویکرد جایگزین برای گردشگری انبوه است که می‌تواند تضمین‌کننده حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی و همچنین ابزاری برای آگاه‌سازی گردشگران از مسائل زیست محیطی باشد و در کنار آن فرصت‌های شغلی جدیدی را در مناطق دورافتاده ایجاد کند.

انجمن بین‌المللی اکوتوریسم نیز با تاکید بر ۳ محور حفاظت، جوامع و آموزش، اهداف اکوتوریسم را این‌طور بیان می‌کند:
● ارائه راه‌حل‌های بلندمدت مرتبط با بازار و ایجاد اقتصادی موثر برای حفظ و تقویت تنوع زیستی و فرهنگی
● افزایش ظرفیت‌های محلی و فرصت‌های اشتغال‌زایی برای توانمندسازی جوامع محلی و دستیابی به توسعه پایدار
● غنی‌سازی تجربیات شخصی و آگاهی زیست‌محیطی از طریق آموزش و درک بهتر محیط‌زیست

تفاوت اکوتوریسم و طبیعت گردی

همانطور که اشاره شد، بسیاری از افراد اکوتوریسم را «طبیعت گردی» معنا می‌کنند و این دو مفهوم را مشابه یکدیگر می‌دانند یا تصور می‌کنند شرکت در تورهای طبیعت گردی و رعایت قوانین ساده‌ای مانند نریختن زباله در محیط‌زیست یا نشکستن شاخه درختان، آن‌ها را به یک اکوتوریست تبدیل می‌کند؛ در صورتی که واقعیت چنین نیست. اکوتوریسم تنها به‌معنای سفر به مناطق طبیعی و حفاظت از آن‌ها نیست؛ بلکه بر مسئولیت بیشتر در حفظ اکوسیستم و کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی توسط گردشگران و فعالان گردشگری تمرکز دارد.

علاوه بر این، آموزش یکی از ارکان مهم در اکوتوریسم است و در این مفهوم، همواره تلاش می‌شود تا گردشگران به درک بالاتری از تاثیر انسان بر محیط زیست و راه‌های کاهش تاثیرات منفی دست پیدا کنند. اما طبیعت گردی که اغلب شامل گشت در مناطق طبیعی می‌شود، یکی از انواع سفرها است که در آن، گردشگران برای کشف جاذبه‌های طبیعی به دامان طبیعت می‌روند و حس کنجکاوی آن‌ها در پیداکردن این جاذبه‌ها، گاهی آن‌ها را تا دوردست‌ها هدایت می‌کند. اما نکته مهم این است که سفرهای طبیعت گردی، اغلب تنها به بازدید از مناطق طبیعی خلاصه می‌شود و همیشه هم، دغدغه‌های اکوتوریستی در طبیعت گردی وجود ندارد.

با این‌همه، گاهی دو مفهوم طبیعت گردی و اکوتوریسم به صورت مترادف با هم استفاده می‌شوند. با این حال، موسسات و سازمان‌های گردشگری می‌کوشند تا با تربیت و آموزش فعالان حوزه گردشگری، سفرهای طبیعت گردی را با اصول اکوتوریسم همراه کنند. موسسه آوای طبیعت گلستان نیز با برگزاری «دوره تور لیدر طبیعت گردی» و آموزش سرفصل‌های مهمی مانند اکوتوریسم، اصول و مبانی تفسیر میراث طبیعی و شناخت صنعت گردشگری توسط اساتید با تجربه، به فراگیران کمک می‌کند تا به یک راهنمای طبیعت گردی آگاه و مجرب تبدیل شوند و بتوانند در مسیر توسعه پایدار اکوتوریسم قدم بردارند.

انواع اکوتوریسم

اکوتوریسم انواع مختلفی از سفرها را در بر می‌گیرد که با اهدافی مانند آگاهی، احترام به طبیعت و فرهنگ محلی، رشد جوامع محلی و به‌حداقل رساندن تاثیرات منفی زیست‌محیطی انجام می‌شوند. برخی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین انواع اکوتوریسم را در ادامه بررسی می‌کنیم.

گردشگری کشاورزی

گردشگری کشاورزی (Argo-Tourism) به بازدید یا کار داوطلبانه در جوامع کشاورزی و روستایی اشاره دارد. اکوتوریست‌ها در گردشگری کشاورزی به یاری جوامع محلی می‌آیند و با آموزش و ارائه راه‌حل‌های پایدار به آن‌ها کمک می‌کنند.

گردشگری جنگل

گردشگری جنگل از زیرمجموعه سفرهای ماجراجویانه نیز هست که تمرکز خاصی بر شناخت بافت منطقه، طبیعت و فرهنگ آن دارد. از طرف دیگر، مناطق جنگلی با ذخایر گیاهی و جانوری منحصربه‌فرد خود، ارزش بسیاری برای طبیعت گردان و محققان دارند.

گردشگری بیابان یا کویرنوردی

گردشگری بیابان یا کویرنوردی (Desert Tourism) با احترام و حفاظت از ویژگی‌های خاص محیطی منطقه همراه است؛ از طبیعت و گیاهان بکر گرفته تا میراث فرهنگی منطقه، از موضوعاتی که در این نوع گردشگری به آن توجه می‌شود.
علاوه بر این، افزایش تورهای کویرنوردی و ایجاد زیرساخت‌های رفاهی در این مناطق، موجب رشد اقتصادی جوامع محلی نیز می‌شود.

گردشگری اقلیم

در گردشگری اقلیم (Climate Tourism) طبیعت‌گردان برای تجربه آب‌وهوایی مناسب یا شناخت ویژگی‌های طبیعی مقاصد، به مکان‌هایی متفاوت با اقلیم محل سکونت خود سفر می‌کنند. سفر به ییلاقات یا بازدید از مناطق کویری می‌تواند از نمونه سفرهای اقلیمی باشد.

گردشگری کوهستان

گردشگری کوهستان (Mountain Tourism) رابطه بسیار نزدیکی با گردشگری ورزشی دارد و در مناطق جغرافیایی خاص با توپوگرافی و ویژگی‌های طبیعی مانند تپه‌ها و کوه‌ها انجام می‌شود. اسکی، صخره‌نوردی و کوهنوردی از تفریحات موردعلاقه گردشگران در گردشگری کوهستان است.

سفرهای اکو

سفرهای اکو (Eco Treks) شامل گشت‌وگذار در مکان‌های خاص یا در خطر انقراض است که با هدف افزایش آگاهی در مورد منطقه، تهدیدات زیست محیطی یا شناسایی زیستگاه‌های ارزشمند انجام می‌شود. این سفرها فعالیت‌هایی مانند قایقرانی، صخره‌نوردی، شنا، غارنوردی، پیاده‌روی یا تماشای پرندگان را شامل می‌شود.

اکوتوریسم در ایران

اهمیت توسعه اکوتوریسم و توجه جامعه بین‌الملل به اهداف و اصول آن، باعث شده تا بسیاری از پژوهشگران، اکوتوریسم را به‌عنوان یکی از مطلوب‌ترین گونه‌های گردشگری معرفی کنند که سریع‌ترین رشد را در میان انواع مختلف گردشگری تجربه کرده است. از نظر متخصصان این حوزه، توسعه این نوع از گردشگری در جهان، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، یک مزیت رقابتی برای آن کشورها خواهد بود؛ چرا که توسعه اکوتوریسم با مزیت‌هایی هم‌چون رشد اقتصادی، حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و منابع طبیعی، مشارکت جامعه محلی و اشتغال‌زایی همراه است. امروزه اکوتوریسم در ایران با بیابان‌گردی و کویرنوردی، کوهنوردی، غارنوردی، دوچرخه‌سواری در طبیعت، تماشای ستارگان و پرنده‌نگری رواج دارد.

با این‌همه، توسعه همه‌جانبه اکوتوریسم در ایران با مجموعه‌ای از مشکلات و موانع جدی مانند چالش‌های حکمرانی و برنامه‌ریزی، چالش‌های سیاسی و زیرساختی، آگاهی جامعه محلی در رابطه با اکوتوریسم و چالش‌های زیست محیطی روبه‌رو است؛ موانعی که برای حل هر یک از آن‌ها به همکاری همه دستگاه‌های خصوصی و دولتی و مشارکت عمومی مردم نیازمندیم. همه اینا در حالی است که کشور ایران با نقشه جغرافیایی و اقلیمی گسترده خود از پتانسیل بالایی در حوزه اکوتوریسم و مقاصد طبیعت گردی برخوردار است؛ مقاصدی که به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان یا رفتار نادرست گردشگران، با مشکلات جدی زیست‌محیطی و فرهنگی دست به گریبان شده‌اند. بی‌شک، آنچه می‌تواند به توسعه اکوتوریسم در ایران، به صورت پایدار، کمک کند، برنامه‌ریزی صحیح از سوی مسئولان خواهد بود؛ موضوعی که تاکنون مورد غفلت قرار گرفته است. برای آشنایی با بهترین مقاصد اکوتوریسم در ایران، مطلب «مقاصد طبیعت گردی در ایران | از شمال تا جنوب کشور» مطالعه کنید.

آوای طبیعت گلستان

سوالات متداول:

آیا اکوتوریسم تنها به معنی سفر به مناطق طبیعی و حفاظت از آن‌هاست؟

خیر، بلکه بر مسئولیت بیشتر در حفظ اکوسیستم و کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی توسط گردشگران و فعالان گردشگری نیز تمرکز دارد.

چطور میتوانیم اکوتوریسم را آموزش ببینیم؟

موسسه آوای طبیعت گلستان با برگزاری «دوره تور لیدر طبیعت گردی» و آموزش سرفصل‌های مهمی مانند اکوتوریسم، اصول و مبانی تفسیر میراث طبیعی و … توسط اساتید با تجربه، به فراگیران کمک می‌کند تا به یک راهنمای طبیعت گردی آگاه و مجرب تبدیل شوند.